Franeker 2011
De universiteit van Franeker, na die van Leiden de tweede universiteit die in de Republiek werd gesticht (1585), werd in 1811 gesloten, dit jaar dus 200 jaar geleden. Deze herdenking was voor het plaatselijk museum, Museum Martena, aanleiding voor het organiseren van een tentoonstelling en die was voor de Stichting Museumkaart weer een reden om voor de kaarthouders een stadswandeling met gids en een bezoek aan het museum te organiseren. De wandeling kon op verschillende data gemaakt worden en wij kozen voor zaterdag 22 oktober.
Zowel Yonty als Gerard hadden nog een vrij reizen kaartje van de NS over en we besloten om die kaartjes te gebruiken voor het bezoek aan Franeker.
Het was nog vroeg op de dag toen we de trein op het station Muziekwijk namen, maar naar Franeker is het dan ook ruim drie uur sporen! In Hilversum stopte de omgeleide trein van Utrecht naar Leeuwarden en zodoende hoefden we pas in Leeuwarden over te stappen, de overstap in Amersfoort was vervallen. In Leeuwarden wachtten we op het boemeltje van Arriva richting Harlingen. In de tussentijd genoten we van ons gratis kopje koffie, ons door middel van een tegoedbon aangeboden door de NS na het stranden van de trein van Breda naar Schiphol, waar we een paar weken eerder in hadden gezeten.
In Franeker gingen we meteen naar het Planetarium van Eise Eisinga, de topattractie van Franeker. De wolkammer Eise Eisinga heeft in zijn woonhuis tussen 1774 en 1781 een model gemaakt van het zonnestelsel. Het is het eerste planetarium dat ooit is gebouwd. In het plafond van zijn huis- en slaapkamer heeft hij sleuven gezaagd waarin de planeten, die als bollen aan metalen staafjes hangen, bewegen rond een ster die de zon voorstelt. De (voor zover toen al bekende) planeten bewegen in dezelfde tijd rond de zon als in werkelijkheid. De planeet Aarde wordt omcirkeld door een piepkleine Maan die net als in het echt in 29 dagen rond de Aarde draait.
Planetarium
Het zonnestelsel
Het hele systeem wordt aangestuurd door de slinger van een Friese staartklok, waarvan de negen gewichten in een kast naast de bedstede hangen. Als de gewichten op tijd weer worden opgehesen, blijft het raderwerk precies op tijd lopen. We konden in het plafond zien dat het zaterdag 22 oktober 2011 was en ook de tijd klopte, alleen moesten daar 40 minuten bij worden opgeteld om de Franeker Tijd te vertalen in de Midden-Europese Tijd en nog een uur extra in verband met de zomertijd. Ook konden we zien hoe laat zon en maan vandaag waren opgekomen en wanneer die weer zouden ondergaan en hoe de stand was van de sterrenhemel boven Franeker. Via een smalle en steile trap konden we de zolder bereiken en daar een blik werpen op het mechanisme. Eisinga heeft ruim 15.000 spijkers vervaardigd en die op raderen van verschillende grootte vastgemaakt.
Het uurwerk
De gewichten hangen naast de bedstede
Na dit indrukwekkende bezoek begeven we ons naar het naastgelegen Planetariumcafe, dat is ingericht in een prachtige voormalige koffie- en theewinkel.
We moeten om 14 uur in het museum zijn voor de stadswandeling. De wandeling voert ons langs de plaatsen die een rol hebben gespeeld in de geschiedenis van de universiteit. Aan de universiteit van Franeker hebben in totaal ongeveer 14.000 studenten gestudeerd. De filosoof Descartes is de beroemdste oud student. Professoren waren er heel weinig, een stuk of acht gelijktijdig, en die gaven college aan huis. Sommigen hadden studenten op kamers. Er werd college gegeven in de filosofie, de theologie en de wiskunde, er was een hortus en er was ook een snijzaal, zodat de studenten ook wat medische kennis konden opdoen. De studenten stelden hun eigen studieprogramma samen en hadden de gewoonte om gedurende hun studietijd van de ene naar de andere universiteit in Europa te zwerven. Veel studenten (en professoren) kwamen uit Oost Europa, onder meer uit Hongarije. Dat waren studenten die vanwege het calvinistisch karakter van de universiteit naar Franeker togen.
Het Martena Museum staat aan de Voorstraat en dat is de deftigste straat van het stadje. Prachtige voormalige professorenwoningen zijn hier nog te zien en ook de voormalige mensa. We lopen verder naar het kaatsveld waar de oudste studentenkroeg van Nederland staat (nog steeds is het een kroeg), 'De Bogt fen Guné'.
Voormalige professorenwoningen in de Voorstraat
De oudste studentenkroeg van Nederland: 'De Bogt fen Guné'
Het vroegere universiteitscomplex, met bibliotheek en hortus, was gevestigd in een voormalig Kruisherenklooster. Na de sluiting van de universiteit werd het complex verbouwd tot psychiatrische inrichting. De geschiedenis van het complex valt nog aan de gebouwen af te lezen. De psychiatrische inrichting is ook al weer weg, er zijn woningen gebouwd en enkele gebouwen wachten op sloop en herontwikkeling.
Een restant van het vroegere klooster, later universiteitsbibliotheek
De vroegere Oranjerie, onderdeel van de Hortus
Een deel van het universiteitscomplex is verbouwd tot psychiatrische inrichting
De gids brengt ons naar de Nieuwe Hof, waar nog steeds deugdzame oude dames wonen. Even verderop staat op een terp de 15de eeuwse Martinikerk. In de kerk liggen talrijke grafzerken, onder meer van professoren en studenten. Middeleeuwse fresco's zijn onder de lagen witkalk tevoorschijn gekomen en gerestaureerd.
Nieuwe Hof
Martinikerk
Grafzerk voor een 14 jarige student
Fresco van de H Apollonia, aan te roepen bij tandpijn
We passeren enkele versterkte huizen, die bewijzen dat hier in het verleden tal van conflicten werden uitgevochten. Ook het museum is in zo'n versterkte woning gehuisvest, de Martenastins. Het gebouw was jarenlang in gebruik als gemeentehuis van de gemeente Franekeradeel. Uiteraard was er ook een stadhuis van de gemeente Franeker en zodoende waren er in de stad twee gemeentehuizen! Beide gemeenten zijn samengevoegd onder de naam Franekeradeel. Het vroegere stadhuis van Franeker heeft nog slechts een representatieve functie en dat van de oorspronkelijke gemeente Franekeradeel is zoals gezegd ter beschikking gesteld van het Martena Museum.
Achter het museum is een fraaie tuin met stinzenplanten te zien.
De Martenastins, nu Martena Museum
Het stadhuis van Franeker, nu alleen nog voor representatieve doeleinden
De Martenastins gezien vanuit de Martenatuin
In het museum is een tentoonstelling te zien over de geschiedenis van de universiteit. Zo zijn er portretten van de professoren en er wordt ruim aandacht besteed aan het studentenleven. Het wordt duidelijk dat het kroegleven goed was ontwikkeld! Dat zal zijn gestimuleerd doordat het bier vrij van accijns was en dus goedkoper dan elders. Het drankgebruik leidde tot menige vechtpartij, waarbij ook de professoren zich soms niet onbetuigd lieten. Een van de afgebeelde professoren, Johannes Makowsky (die zijn naam naar de mode van die tijd had verlatijnst in Maccovius) moest door een vechtpartij een oog missen.
We komen onder de indruk van de tentoongestelde miniatuur kermisattracties. Vooral het Oordeel van Salomo is een ingenieus werkstuk. Het is een mechanisch kunstwerk, waarmee het Bijbelse verhaal wordt nagespeeld van Koning Salomo die moet oordelen over twee vrouwen die vechten om dezelfde baby. In het museum is het kunstwerk helaas niet meer werkend te zien.
Miniatuur kermisattractie in het museum
Het wordt tijd voor een biertje en een maaltijd en voor beide behoeften is er het grand cafe De Doelen. Hier is het uitermate druk, het blijkt dat een bridgeclub hier bijeenkomt en na afloop eten en drinken de leden nog wat. Uiteindelijk weten ook wij de aandacht te trekken en de maaltijd, Friese mosterdsoep en Friese stoofpot met stoofperen en rabarber, smaakt voortreffelijk. We drinken er een herfstbok en een Chouffe bij, beide van de tap!
De terugreis duurt nog wat langer dan de heenreis, door een ongelukkige aansluiting in Hilversum. We besluiten om naar Weesp te gaan en daar de trein te nemen terug naar Muziekwijk. In Muziekwijk aangekomen, blijkt de trein uit Hilversum ons vlak op de hielen te zitten!
We kijken terug op een prachtige, zonovergoten dag in een boeiend stadje, waar verrassend veel valt te zien. En het Planetarium is wat ons betreft een wereldwonder!